Jevreji Beograda između ratova

Abstract

Posle Prvog svetskog rata, Beograd je postao glavni grad novostvorene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Iako su delovi grada bihi veoma oštećeni neprijateljskim bombardovanjem, po završenom ratu započelo je razdoblje naglog oporavka i razvoja. Kao i uvek, grad značajan po trgovini i zanatstvu i kao sedište jugoslovenske vlade, Beograd je privukao veliki broj pridošlica iz drugih krajeva zemlje, pa se stanovništvo samo između 1921. i 1931. godine više nego udvostručilo: sa 111.739 na 238.775 duša. Međuratni Beograd je u velikom stepenu bio etnički i verski homogen: približno 85 % stanovnika su bili Srbi pravoslavne vere. Katolika, uključujući ne samo Hrvate nego i Nemce, Mađare i druge Slovene, bilo je oko 9 %, protestanata i muslimana po jedan posto, a ostatak od 4 % bili su Jevreji. Socijalno-ekonomski profil Jevrejske opštine u Beogradu bio je u međuratnom razdoblju u stalnom porastu, sledeći primer grada kao celine. Jevrejsko stanovništvo glavnog grada je sa 4.844 duše prema popisu iz 1921, deset godina kasnije poraslo na 7.000 lica. U Beogradu je 1939. živelo 10.388 Jevreja, od kojih je bilo 8.500 Sefarada i 1.888 Aškenaza. Pretežan deo toga rasta ne treba pripisivati velikom natalitetu, nego doseljavanju iz druglh krajeva, uključujući tu i Vojvodinu, Hrvatsku (Sloveniju) i Bosnu. Međutim, stopa rasta Jevreja u Beogradu, računajući prirodni priraštaj i novodoseljene, bila je nešto manja od opšte demografske ekspanzije grada. Stoga je njihov procenat u ukupnom broju stanovnika postepeno opadao. Gotovo svi beogradski Sefardi su do kraja XIX veka živeli na Dorćolu, delu Beograda koji se sastojao od nekoliko blokova jugoistočno od Kalemegdana. Bogatiji Sefardi su 1870. počeli napuštati jevrejsku četvrt. Došlo je do dihotomije između los de abajo (ladino, “oni od dole”) koji su ostali i los de arriba (“oni od gore”) koji su se podigli na društvenim lestvicama i naselili se na Zereku, uglednijem delu na brežuljku iznad tramvajskih šina. Stari jevrejski kvart je snažno bombardovan za vreme Prvog svetskog rata i mnogi njegovi stanovnici morali su tražiti novi dom. Na Dorćolu je bio 3.171 Jevrejin, što je predstavljalo 65 % celokupnog jevrejskog stanovništva u Beogradu. Stara jevrejska okolina je izgubila mnogo od svog jevrejskog obeležja svakako zato što je samo 23 % njegovog stanovništva tada bilo jevrejsko. Ostali Jevreji rasporedili su se u pet drugih delova grada: 10 % u Varoši (tu je uključen i Zerek), 7 % na Vračaru, 6,5 % na Paliluli, 5 % u Savamali i 5 % na Terazijama. Međutim, u bogatom predgrađu Topčider-Senjak našlo se samo 18 Jevreja. Oni koji su otišli iz nižeg sloja jevrejskog kvarta popravili su svoj društveni položaj ali nisu još bili stigli do vrha. U toku međuratnih godina, imućnije jevrejske porodice nastojale su da se presele sa Zereka u druge centralne poslovne delove prema Fišekliji, u noviju stambenu četvrt prema jugu. Za razliku od Sefarada, Aškenazi koji su pretežno stigli u Beograd u XX veku nisu nikad formirali sopstvenu enklavu. Na Dorćolu nisu stanovali u većem broju; bili su rasuti po raznim delovima grada, svuda gde su im to omogućavali finansijski prihodi. I tako dok je većina Sefarada ostala u ranijem jevrejskom kvartu, njihova bogatija braća, kao i Aškenazi uopšte, živeli su drugde u glavnom gradu. Po vrstama zanimanja, beogradski Jevreji su se bitno razlikovali od svojih komšija. Oni su srazmerno više bili angažovani u trgovini i bankarstvu, manje u industriji i zanatima, više u slobodnim profesijama, manje u javnoj službi. I Sefardi i Aškenazi su najviše bili koncentrisani u zanimanjima srednje klase, naročito u trgovini i "gospodskim" poslovima. Od 2.002 poreska obveznika u Sefardskoj opštini uoči drugog svetskog rata, 27 % su bili trgovci, 21 % činovnici ili nameštenici, 8 % zanatlije i 4 % lekari ili inženjeri. Od 1.091 aškenaskog jevrejskog obveznika bilo je 20 % trgovaca, 25 % činovnika, 6 % zanatlija i 8 % iz reda slobodnih profesija. Tako je kod Aškenaza bilo srazmerno više slobodnih profesija i činovnika, a kod Sefarada više trgovaca, ali je kod obe grupe upadljiva sličnost vrsta zanimanja. Generalno, Jevreji prestonice bili u prijateljskim odnosima sa građanima Srbije. Antisemitizam je bio redak sve do kasnih tridesetih. Beogradski jevrejski lideri aktivno su učestvovali u javnom životu. Upotreba srpskohrvatskog jezika bila je široko rasprostranjena u jevrejskim zajednicama. Različita mreža jevrejskih dobrotvornih, kulturnih, sportskih i društvenih organizacija funkcionisala je u Beogradu tokom međuratnih godina. Sefardska i aškenaska zajednica postojale su paralelno. U većem delu sefardska i aškenaska društva bila su odvojena, osim Bnei Brita i različitih cionističkih udruženja, koja su okupljala ove dve grupe. U Beogradu je bilo i sedište “Saveza jevrejskih verskih zajednica”, a beogradski Jevreji su igrali vodeću ulogu u jugoslovenskom jevrejstvu.

The Jewish communities of Belgrade experienced a period of steady growth during the interwar years. By 1939, an estimated 10,388 Jews, 8,500 of whom were Sephardim and 1,888 of whom were Ashkenazim, were living in the capital. During World War I, the old Jewish quarter had been heavily bombed and many of its inhabitants were forced to find new homes. In 1921, 65% of the city's Jews were still living in Dorćol, but increasing numbers of Jews, especially Ashkenazim and wealthier Sephardim, established residences elsewhere. Both Sephardim and Ashkenazim were heavily concentrated in middle-class occupations, especially business and white-collar jobs, with some professionals and artisans as well. The occupational structure of the two groups was very similar but unlike that of their Serbian neighbours. It is difficult to determine how many Jewish women were employed outside the home during this period. As far as distribution of wealth is concerned, during the early thirties, approximately one-quarter of the Sephardim were too poor to pay communal taxes, about one-half were in the lower tax brackets and the remaining quarter was in the middle to the upper-middle-class range. The Ashkenazim demonstrated a few poor and a slightly higher percentage of middle to upper range taxpayers. In general, the Jews of the capital felt very much at home there and enjoyed a friendly relationship with their Serbian neighbours. Antisemitism was rare until the late thirties. Belgrade Jewish leaders participated actively in public life. The use of Serbo-Croatian was widespread within the Jewish communities. A Sephardic and an Ashkenazic community officially co-existed side-by-side. Sephardim tended to be more actively involved in communal activities than Ashkenazim. An extensive network of Jewish charitable, cultural, sports and social organizations functioned in Belgrade during the interwar years. For the most part, Sephardic and Ashkenazi societies were segregated, except for B'nai Brith and the various Zionist associations, which helped bring the two groups together. Interwar Belgrade experienced a very vital: and vibrant Jewish life. The capital served as headquarters of the "Federation of Jewish Religious Communities" and its Jews played a leading role in Yugoslav Jewish affairs.