Ḥam Ribi Avram Finci’s Ladino Translation of Selected Texts from the Zohar as a Rare Glimpse into the Methodology of Traditional Bosnian Sephardic Yeshivot (Adult Learning Clubs) and Its Relation to the Local Sufi Islamic Tradition of Ders

Abstract

In traditional Sephardic culture, theoretical Kabbalah was an exclusive patrimony of the rabbinic elite. From the 17th century onward, many Sephardic laymen found even the Hebrew liturgical, and especially speculative, texts to be impenetrable and incomprehensible. Consequently, the rabbinic elite began to translate liturgical texts, and halakhic works into popular Judeo-Spanish. However, the Zohar was usually not included in these projects of cultural intermediation. Consequently, a Judeo-Spanish translation of the integral text of the Zohar, or even of one of its volumes, does not exist to this day. At the same time, different Sephardic rabbis translated selected excerpts from the Zohar into the vernacular. This paper analyses one such anthology, Avram ben Moshe Finci’s Leket a-Zoar, published in 5619 (1858/9) in Belgrade. The anthology contains 246 excerpts from the Zohar, 121 of which conclude with Finci’s own reflections and a resumé of the moral of the story. Many of Finci’s discourses are masterpieces of the traditional Judeo-Spanish oral genre of darush. Finci was not interested in explaining theoretical kabbalistic terms and concepts. Rather, he reads the Zohar as if it were a work of Mussar. The traditional learning of Bosnian Sephardim seems to resemble, in both methodology and content, the learning traditions of their Muslim neighbors, showing once again that settled communities such as the Ottoman Sephardim cannot be researched only in the context of their affinity to the Jewish world. It is impossible to understand the way the Ottoman Sephardim developed Jewish concepts, practices, and institutes without acknowledging the common Ottoman culture they shared with their Muslim and Christian neighbours.

U tradicionalnoj sefardskoj kulturi, teoretska kabala je pretstavljala isključivo naslijeđe učene rabinske elite. Od sedamnaestog vijeka pa nadalje, mnogi pripadnici neobrazovanih sefardskih masa nalazili su i komplikovanije liturgijske tekstove (o spekulativnim da i ne govorim) teško razumljivim. Sljedstveno, rabinska elita je već tada počela sa obuhvatnim poduhvatom prevođenja osnovnih liturgijskih i pravnih tekstova na narodni jevrejsko-španski. Ipak, kao po pravilu, Zohar nije predstavljao dio tog kulturno-posredničkog preduzeća. Upravo zbog toga, do dana današnjeg nikada nije napravljen integralni prevod Zohara, ili barem jednog njegovog toma, na jevrejsko-španski. Različiti sefardski rabini prevodili su na narodni jezik samo vlastite izbore najpoučnijih tekstova iz ovog ogromnog korpusa. Ovaj rad analizira jedan takav zbornik odabranih odjeljaka, čuveni Leket a-Zoar, Ḥam Ribi Avrama (sina Mojsijevog) Fincija, objavljen 5619 (1858/9) u Beogradu. Fincijeva antologija sadrži prevod 246 odjeljaka iz Zohara, 121 od kojih završavaju Fincijevim vlastitim osvrtima i komentarima na tekst. Mnoga od Fincijevih narvoučenija predstavljaju remek djela tradicionalnog sefardskog usmenog žanra daruš (propovijed). Kao komentator, Finci nije bio zainteresovan za razjašnjavanje zamršernih kabalističkih termina i koncepata. Radije, on čita i tumači Zohar kao da se radi o djelu iz musara (jevrejske etike). Izgleda da se u ovoj tačci sreću tradicionalni bosansko-sefardski način čitanja, učenja i tumačenja Zohara sa lokalnom bosansko-muslimanskom tradicijom čitanja, učenja i tumačenja klasičnih sufijskih tekstova, pokazujući još jedanputa kako jevrejske zajednice dugo ukorijenjene u određeni civilizacijski kontekst ne mogu biti proučavane samo u svjetlu njihovih posebnosti u odnosu na ostatak jevrejskog svijeta ili njihovih podudarnosti s istim. Nemoguće je razumjeti razvoj sefardskih koncepata, prakse i institucija bez uzimanja u obzir zajedničke osmanske civilizacije, u stvaranju i dinamičnom održavanju koje su Sefardi učestvovali skoro pola milenijuma, zajedno sa svojim muslimanskim i hrišćansko-pravoslavnim komšijama.

W tradycyjnej kulturze sefardyjskiej kabała teoretyczna była dziedzictwem wyłącznie uczonej elity rabinów. Od wieku XVII dla wiernych należących do niewykształconych mas bardziej skomplikowane teksty liturguczne (nie wspominając o spekulatywnych) były niezrozumiałe, dlatego też elita rabiniczna podjęła się zadania tłumaczenia podstawowych pism liturgicznych i halahicznych na język żydowsko-hiszpański. Ponieważ dzieła Zohar zwykle nie włączano do tego kulturalno-mediacyjnego projektu, do chwili obecnej nie powstał integralny, żydowsko-hiszpański przekład ani jednej z jego ksiąg. Różni rabini sefardyjscy przekładali na żydowsko-hiszpański jedynie własny wybór najbardziej pouczających tekstów pochodzących z tego ogromnego korpusu. Niniejszy artykuł analizuje jeden z takich zbiorów wybranych fragmentów, słynny Leket a-Zoar autorstwa Ḥam Ribi Avrama (syna Mojżesza) Finciego, wydany w Belgradzie w 5619 (1858/9) roku. Antologia Finciego zawiera przekład 246 fragmentów ksiąg Zoharu, z których 121 kończy się własnymi refleksjami i komentarzami Finciego. Wiele z tych wykładów Finciego to arcydzieła tradycyjnego sefardyjskiego gatunku ustnego darush (‘kazanie’). Finci, jako komentator, nie był zainteresowany wyjaśnianiem zagmatwanych kabalistycznych terminów i konceptów. Chętniej czytał i tłumaczył Zohar jak dzieło musar – dzieło żydowskiej etyki. Jak się wydaje, w tym podejściu połączyły się tradycyjny bośniacko-sefardyjski sposób czytania, uczenia i tłumaczenia ksiąg Zoharu oraz lokalna bośniacko--muzułmańska tradycja czytania, uczenia i tłumaczenia klasycznych tekstów sufickich. Dowodzi to faktu, że wspólnoty żydowskie, zakorzenione w określonym kontekście cywilizacyjnym, nie mogą być studiowane jedynie przez pryzmat ich wyjątkowości wobec reszty świata żydowskiego ani przez pryzmat kongruencji z nim. Niemożliwe jest zrozumienie rozwoju sefardyjskich idei, praktyk i instytucji bez brania pod uwagę wspólnej osmańskiej cywilizacji, w tworzeniu i rozwoju której Sefardyjczycy przez prawie 500 lat brali udział razem ze swoimi muzułmańskimi i chrześcijańsko--prawosławnymi sąsiadami.