Spomeničko-memorijalni kompleks Jevrejskog groblja u Beogradu

Abstract

“Naslov knjige „Spomeničko-memorijalni kompleks Jevrejskog groblja u Beogradu” objedinjuje slojevit uvid u tradiciju i izmene religijskih obeležja stanovnika jevrejske veroispovesti i metodološki zaokružuje jedinstveno istorijsko i kulturološko mesto na topografiji grada Beograda i Republike Srbije. Istraživački rad Barbare Panić, kustosa Jevrejskog istorijskog muzeja u Beogradu, ostvarenje je sadržajnog interdisciplinarnog monografskog domašaja. Mada je knjiga pripremana u opsegu razložnog istorijata, tretman građe nadmašuje složenost istorijskog tkanja i sačuvanih nalaza, poprimivši strukturalni pregled kulturološke i religijske emancipacije. Pored mnogobrojnih referencijalnih dokaza, posebno se pruža uvid u istančane vizuelne odlike funerarne umetnosti, naglašeno kada se radi o prenošenju hebrejske tradicije u običajima i društvenim okolnostima vezanim za dug vremenski period, od Kraljevine Srbije dinastije Obrenović čak i tadašnjih nasleđa jevrejske zajednice, pa sve do izmena mesta sahranjivanja i memorijalizacije u prve dve decenije posle Drugog svetskog rata i Holokausta. U monografiji je posebna pažnja usmerena na raznolikost dostupnih i očuvanih sećanja, kao i faktografskih nalaza o pojedinim etapama i specifičnostima jevrejskog groblja: formacije istovremene sa usponom građanskog društva, od zrenja Kraljevine Srbije u završnici 19. veka, kroz poglavlje o kratkom istorijatu mesta sahranjivanja i jevrejskih grobalja na teritoriji Beograda, urbana regulacija određena je na zalasku 1888. godine. Tada se, sa ranijih gradskih atara i sahranjivanja jevrejskih zajednica na drugim sada nestalim lokacijama, od dunavske padine i jevrejske četvrti Jalija, kasnije preko mesta počivanja na Paliluli u Dalmatinskoj ulici tokom više decenija priprema i objedinjuje nov teren u tadašnjoj Grobljanskoj ulici, prekoputa velikog gradskog Novog groblja. Urbana pozicija terena, omeđena ogradama i kapijom, tek krajem dvadesetih godina prerasta u stecište tradicijskih prenosa, ali i mnogobrojnih društvenih odnosa koji se tiču očuvanja jevrejskih običaja, kao i izmena, asimilacije i preplitanja kroz gustinu događaja i promena koje je nosio 20. vek. Unoseći pregledna saznanja iz uporedne litetature koja religijski zahvata i antropološke i kulturološke odlike, autorka je uvela sadržajan registar svoje tekstualne obrade prema fenomenu žalobnih običaja Jevreja. Znalački je poentirana različitost i izmenljivost odnosa prema nestalom životu, u istrajnim vezivanjima za biblijske navode, za Toru i za raniju i novu literaturu iz hebraistike. Naglašeni su opisi viševekovnih formiranja različitih običaja i odnosa prema eshatološkoj ravni. Etnografski podaci su dati sa funkcionalnim razjašnjenjima i podsećanjima na ideju same lokacije kao simboličnog večitog mesta sahranjivanja ili „kuće”, koja kao takva, ideju „života u uspomeni” naglašeno prenosi kao noseće religijsko svojstvo judaizma, i to u svim pravilima i odnosima prema jevrejskom kalendaru i verskim praznicima. Analizom lokacije i istorijskog mesta Jevrejskog sefardskog groblja, od knjige katastra, do tipologije spomeničkog nasleđa i umetničkih, arhitektonsko-vajarskih ostvarenja, istoričarka umetnosti Barbara Panić, kao kustos Jevrejskog istorijskog muzeja, jedinstvene muzejske ustanove, ne samo u Republici Srbiji, već i u regionu, predstavlja sve dostupne, ali i nove istorijske podatke, dajući specifičnosti ukupne spomeničko-memorijalne celine. Poglavlje Pojedinačni nadgrobni spomenici i porodične grobnice: oblik i simbolika istovremeno je uporedni ogled lingvističkih hebrejskih razlika i motiva jevrejske umetnosti i isto tako i samih izmena koje su od grafizma, simbolizacije i posebnih personifikacija opstajali u vekovnom rasejanju i u drugim evropskim sredinama i mestima počivanja pripadnika jevrejskih zajednica. Prenošenje običaja pogrebnog društva Hevra kadiša pridodatog novoj celini groblja, svoj ritualni karakter očuvanja milenijumske tradicije suočava s novim memorijalizacijama tragedije nasilnih nestajanja i nevinih žrtava Holokausta i oslobodilačkih ratova. Integracija sa danas istaknutom potrebom kulture sećanja uvedena je kroz analizu različitih pozicija nadgrobnih spomenika ili isto tako masovnih grobnica, kakav je memorijal iz 1952, prva celina upamćivanja nevinih žrtava Holokausta, koja nosi jedinstveni spoj formalnih tretmana spomenika pruženog u visinu, stapajući asocijacije vidljivih predstava i na Mojsijeve tablice, kao i na menoru. Razvojnost oblikovnih i jezičkih molitvenih odlika sefardike na obrađenim primerima raznolikih nadgrobnih rešenja doseže celishodan rezultat idejno-duhovne sadržine i smisla. Predstavljanje i argumentacije iznesene su s pouzdanim uvidima u saznanja i proveru podataka. Dospevaju iz lingvistike, hebraistike, istorije književnosti, kao i istorije umetnosti, prevashodno spomeničkog nasleđa od 19. veka, sve do najnovijih rezultata u poslednjih stotinu godina, upotpunjavajući ovaj vrstan rad. Pouzdano istraživanje Barbare Panić sadrži tipologiju sačuvanih spomenika i memorijalnih celina i prenosi složenost shvatanja predanja i običaja. Ujedinjeno je njenom snagom tumačenja, ističući nam razumevanje strukturnih kategorija zabeleženog življenja, kao i sonorne dimenzije civilizacijskog pamćenja, a koje se raspoznaju na jedinom aktivnom Jevrejskom sefardskom groblju u Beogradu i regionu” (Prof. dr Nikola Šuica, Fakultet likovnih umetnosti, Beograd).

“The title of the book “Burial Ground Complex of the Jewish Cemetery in Belgrade” consolidates a multi-layered insight into the tradition and changes of the religious customs of the Jewish population, while methodologically rounding off this unique historical and cultural place in the topography of Belgrade and Serbia. The interdisciplinary reach of this monographic study by Barbara Panić, the curator of the Jewish Historical Museum in Belgrade, is remarkable. Although the book relies on known historical data, the treatment of the material data exceeds the complexity of the historical weaving and the existing findings to become a structured review of the cultural and religious emancipation of Belgrade's Jews. Apart from numerous referential proofs, the study provides an insight into the subtleties of funerary art, with an emphasis on the presence of Hebrew tradition in customs and social circumstances over long periods of time, even before the Kingdom of Serbia under the Obrenović Dynasty, to mass reburials and memorialization in the first two decades following the Second Word War and the Holocaust. The monograph pays careful attention to the diversity of the available and preserved memories, as well as the factual findings about particular periods and the specificities of the Sephardic cemetery: the monuments coinciding with the rise of the bourgeoisie along with the coming of age of the Kingdom of Serbia at the end of the 19th century. In the chapter dedicated to the brief history of burial sites and Jewish cemeteries in Belgrade, the urban regulation is dated back in late 1888. That is when old and now vanished burial sites, from the Danube slope and the Jalija Quarter to Dalmatinska Street in Palilula were gradually abandoned over the decades and a new cemetery was eventually established in the old Grobljanska Street, across the road from the city's main New Cemetery. The central location of the terrain, now with fences and gates, will in the late twenties become the focal point of tradition, and many other social relations concerning the preservation of Jewish customs, but also their transformation, assimilation and spaces of interweaving through the turbulent events and changes of the 20th century. Within the text, a meaningful register unfolds the foundation of knowledge from comparative religious, anthropological and cultural readings and especially toward the relationship to the phenomenon of Jewish mourning rites. The diversity and changeability of the relationship toward vanished lives skilfully follow consistent reliance on biblical quotes, the Torah, and both older and more recent Judaic literature. Accents are created by way of precise descriptions of how different customs and eschatological interpretations evolved over the centuries. Ethnographic data and descriptions are presented with functional explanations and reminders about the idea of the very location as a symbolic eternal place of burial or “home” which, as such, unequivocally conveys the idea of “life in remembrance” as the pivotal religious characteristic of Judaism, in all the modifications of the rites and observance of the religious calendar and festivals. Through the analysis of the location and the historical site of the Sephardic Jewish cemetery, from cadaster records to the typology of the memorial legacy and strongly artistic architectural - sculptural creations, art historian Barbara Panić, as the curator of the Jewish Historical Museum - a unique institution not only in the Republic of Serbia but in the region as well - has provided relevant and accessible information, as well as new historical .data, also by describing the specificities of the entire memorial complex. The chapter titled Individual monuments and family crypts: Form and symbolism is at once a comparative essay about the Hebrew linguistic differences and motifs of Jewish art and the modifications in orthography, symbolism and specific personifications which survived in the centuries-long diaspora also in other European settings and Jewish burial places. The passing on of the traditions of the Chevra Kadisha funeral society adjoined to the new graveyard complex confronts its ritual role of maintaining a thousand years long tradition with the new memorialization of the tragedy of forceful disappearances of the innocent victims of the Holocaust and liberation wars. The integration with the pronounced need of today's society to have a culture of remembrance is introduced through the analyses of various positions, monuments or mass graves, like the memorial from 1952, the first monument to the innocent victims of the Holocaust which uniquely combines formal treatment of a monument streaming upward while blending the associations of visible representations of the Tablets of the Law and the menorah. The evolution of formal and linguistic features of the Sephardic prayer traceable in the analyzed examples of tombstones yields an expedient result of conceptual-spiritual content and meaning. Narration and argumentation, effectuated with elegant and reliable breakthroughs into the domains of linguistics, Hebrew studies, history of literature and history of art from predominantly 19th-century memorials, all the way to the latest results of the recent years, are true merit of this remarkable work. Barbara Panić's research also provides a typology of the preserved monuments and memorial entities and promotes complexity when approaching tradition and customs. It goes hand in hand with her interpretative skills, bringing to the fore the understanding of structural categories of recorded living, as well as the sonic dimensions of civilizational remembrance, recognizable in the only active Jewish cemetery in Belgrade and the region” (Prof. Nikola Šuica PhD, University of Arts, Faculty of Fine Arts Belgrade).