Održavanje tradicije kod jugoslovenskih Jevreja

Abstract

Jevreji se doseljavaju na tlo bivše Jugoslavije tokom 2000 godina. U različitim periodima živeli su na raznim teritorijama. No uvek su svoj boravak i način života organizovali prema propisima vere, osnivajući institucije koje su omogućavale ispunjenje svih ritualnih propisa. U antičkom periodu, pod rimskom vlašću, Jevreji su živeli na području Makedonije, Slavonije i Dalmacije. Ostaci materijalne kulture i tekstovi sa nadgrobnih spomenika govore da je jevrejska zajednica postojala u antičkoj Mursi kod Osijeka, u Saloni kod Splita i u Stobima u Makedoniji. O jevrejskoj zajednici koja je postojala na teritoriji Slovenije u srednjem veku ostali su pored materijalnih spomenika (sinagoge, kuće, ulice) i pisani izvori koji govore o tome kako je bio organizovan život te zajednice. Pored najstarijih jevrejskih stanovnika Balkana, koji su nazvani Romanioti, oni koji su se doseljavali u kasnijim periodima su bili različiti po svom istorijskom i kulturološkom nasleđu. Posle Romaniota na Balkanu se pojavljuju Aškenazi, srednjoevropski Jevreji koji su se posle razorenja Jerusalima 70. godine naše ere, raselili po sredozemnim i drugim evropskim zemljama. Aškenazi su dobili ime po hebrejskoj reči "Aškenaz" kojom se označava područje na kome je danas Nemačka. Ovi Jevreji su nosioci srednjoevropske kulture, a jezik kojim su govorili naziva se jidiš. To je mešavina staronemačkog i hebrejskog, sa velikim primesama slovenskih (poljskih i ruskih) reči. U kasnijem periodu, jidiš se vise proširio među Jevrejima istočne Evrope. Aškenazi se doseljavaju na Balkan sa područja Habzburškog carstva. Oni osnivaju svoje zajednice na teritoriji Slovenije u Ljubljani, Mariboru, Ptuju, i drugim gradovima. Proterani su iz ove oblasti početkom XVI veka. Nikada vise na toj teritoriji nisu živeli u znatnijem broju. Najviše Aškenaza je živelo na području Vojvodine, Slavonije i Hrvatske gde se doseljavaju krajem XVIII i, u većem broju, tokom XIX veka. I pored toga što se doseljavaju relativno kasno, oni su ekonomski veoma brzo prosperirali i ostavili velikog traga u gradovima u kojima su živeli. Bavili su se trgovinom, preduzetništvom i slobodnim profesijama. Druga grupa Jevreja su Sefardi, koji su vekovima živeli na Iberijskom poluostrvu i tamo stvorili značajnu kulturu. Godine 1492. prognani su iz Španije i razilaze se po Mediteranu, a veliki broj je bio primljen na teritoriju Otomanske imperije. Na područje bivše Jugoslavije stigli su preko Turske, Bugarske, Grčke i iz Venecije i preko Jadrana u Split, Dubrovnik i Sarajevo. Svoje zajednice su osnovali na teritoriji Makedonije, Srbije, Bosne, u Dubrovniku i u Splitu. Sefardi su se bavili trgovinom i zanatima. Govorili su ladino, jezik koji je u osnovi stari španski jezik sa dosta turskih i slovenskih reči.